Rys historyczny Instytutu Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu Wrocławskiego
Pierwsze posiedzenie Rady nowo utworzonego Instytutu Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu Wrocławskiego (IFD UWr) odbyło się w dniu 27 września 1969 r. (ustalono na nim m.in. jego strukturę − liczbę, nazwy i rodzaje zakładów dydaktycznych i zespołów naukowo-badawczych oraz agend dydaktycznych Instytutu, a także ich skład osobowy). Jednak początki osobowe i organizacyjne Instytutu datowane są już na okres tuż po zakończeniu II Wojny Światowej, gdy powstał Wydział Fizyki, Matematyki i Chemii, instytucjonalnie wspólny dla Uniwersytetu Wrocławskiego i Politechniki Wrocławskiej do roku 1951 (w tym roku nastąpił podział administracyjny tych dwóch uczelni). Ze względu na istniejące braki osobowe, lokalowe, aparaturowe i finansowe początki pracy wrocławskich fizyków doświadczalnych były niezmiernie trudne. W pierwszym okresie badania prowadzone były w zespole tworzącym Zakład Fizyki Doświadczalnej, a następnie − od 1952 roku − już przez fizyków uniwersyteckich, w ramach Katedry Fizyki Doświadczalnej. W tym czasie w Katedrze Fizyki Doświadczalnej funkcjonowały trzy niezależne grupy badawcze, kierowane przez profesora dra hab. Jana Nikliborca, doc. dra hab. Bogdana Sujaka i prof. dra Jana Wesołowskiego, które po reorganizacji przeprowadzonej w 1966 roku formalnie zostały przekształcone w trzy katedry: Fizyki Doświadczalnej, Fizyki Ciała Stałego i Fizyki Jądrowej.
Budynek Instytutu Fizyki Doświadczalnej (parter i dwie kondygnacje po stronie prawej), ul. Wojciecha Cybulskiego 36. Po stronie lewej część budynku zajmowana przez ówczesny Komitet Wojewódzki PZPR.
Te trzy katedry były podstawą powołanego we wrześniu 1969 roku Instytutu Fizyki Doświadczalnej Uniwersytetu Wrocławskiego (w Instytucie pracowało wtedy 2 profesorów z tytułem, 6 docentów, 9 adiunktów, 1 wykładowca, 14 starszych asystentów, 12 asystentów, 3 asystentów stażystów). Pierwsza z nich była prekursorem prowadzonych w Instytucie badań z zakresu fizyki powierzchni – na początku lat 70. minionego wieku kierunku pionierskiego w Polsce a zarazem dopiero na początku swojego rozwoju w nauce światowej. Pierwotnie kierunek ten, ze względu na istniejące ograniczenia, oparty był przede wszystkim na dwóch technikach pomiarowych – polowej mikroskopii elektronowej i polowej mikroskopii jonowej, co już wtedy umożliwiało obrazowanie powierzchni z rozdzielczością atomową. Pracownicy Instytutu bardzo szybko osiągnęli światowy poziom prowadzonych badań, nawiązując jednocześnie liczne bezpośrednie kontakty z naukowcami z zagranicy. Jednocześnie wybrany kierunek badań i stosowane techniki wymuszały ciągłe poszerzanie wiedzy i umiejętności w zakresie wytwarzania ultrawysokiej próżni i budowy aparatur ultrapróżniowych.
Siedziba Instytutu Fizyki Doświadczalnej po roku 1989, plac Maksa Borna 9
Z biegiem czasu zarówno liczebność pracowników Instytutu, jak i jego zasoby aparaturowe zwiększały się. Wraz ze zwiększającymi się możliwościami finansowymi w Instytucie wprowadzano stopniowo kolejne techniki badawcze, w tym wiele autorskich metod opracowanych i rozwiniętych przez pracowników IFD. Przedmiotem badań były i są właściwości objętościowe (m.in. przemiany fazowe znanych i nowych kryształów dielektrycznych określane różnymi metodami optycznymi i dielektrycznymi), a także powierzchni materii skondensowanej (w tym materiałów nanostrukturyzowanych i obiektów biologicznych) i procesy w skali atomowej lub nanometrycznej, m.in. adsorpcji i wzrostu cienkich warstw na powierzchniach metali, półprzewodników i izolatorów, aktywowane termicznie (np. dyfuzja powierzchniowa, segregacja, desorpcja, fasetkowanie), emisyjne (jonów, elektronów), powierzchniowe reakcje chemiczne (w tym właściwości katalityczne i zjawiska korozji) na granicy ośrodków: ciało stałe-próżnia oraz ciało stałe-ciecz. Prowadzone badania eksperymentalne są skutecznie wspomagane przez prowadzone w Instytucie badania teoretyczne (w szczególności dotyczące elektronowej i atomowej struktury powierzchni metali, tlenków metali, półprzewodników, różnych układów adsorpcyjnych, w tym adsorpcji molekuł organicznych) głównie z wykorzystaniem teorii funkcjonału gęstości. W konsekwencji ewolucji ulegały także struktura Instytutu i tematyka prowadzonych badań. Powstawały kolejne grupy badawcze (m.in. zajmująca się dielektrykami, w szczególności badaniami różnorodnych właściwości ferroelektryków, a także, w strukturze IFD UWr, najpierw jeden, a potem dwa zakłady prowadzące badania teoretyczne). Utworzona została także grupa, która zaangażowała się w kształcenie nauczycieli fizyki, których brak – i to nie tylko na terenie województwa dolnośląskiego – był bardzo dokuczliwy. Równolegle, obok pracy naukowej i dydaktycznej, prowadzono także rozliczne działania popularyzatorskie. Dotychczasowa liczba uczestników (zarówno dzieci w wieku przedszkolnym i szkolnym, jak i osób dorosłych) różnego rodzaju imprez (wspomnieć tu można chociażby bardzo popularny Cyrk Fizyczny, Wykłady z pokazami, czy Dolnośląski Festiwal Nauki) może być już śmiało liczona w dziesiątkach tysięcy.
W historii Instytutu miały miejsce również dramatyczne wydarzenia − w roku 1997 we Wrocławiu miała miejsce powódź stulecia i niestety, pomimo bardzo dobrych zabezpieczeń, Instytut ucierpiał w tym czasie dość poważnie (woda wdarła się do jego pomieszczeń poprzez niezabezpieczone pomieszczenia piwniczne Archiwum Państwowego sąsiadującego z Instytutem).
Widok na wejście do Instytutu od strony podwórza
W całym dotychczasowym okresie jego istnienia w Instytucie pracowało ponad 410 osób, a całkowita liczba publikacji osiągnęła ponad 3200 pozycji (pełna ich lista, obejmująca również lata przed powołaniem Instytutu − 1945-1969, gdy ukazało się 314 artykułów autorstwa uniwersyteckich fizyków doświadczalnych, znajduje się pod adresem: publikacje). Do kwietnia 2022 r. w Instytucie wypromowanych zostało 169 doktorów, 34 osoby uzyskały stopień doktora habilitowanego, 22 osobom nadano tytuł profesora. Liczbę konferencji naukowych zorganizowanych przez Instytut oraz liczbę ich uczestników można uznać za imponującą − na przestrzeni minionych lat zorganizowano ponad sto różnego rodzaju konferencji, w których uczestniczyło co najmniej 5 tysięcy osób. Pracownicy Instytutu prowadzili i prowadzą zajęcia nie tylko dla studentów macierzystego wydziału, ale również tzw. zajęcia usługowe dla studentów innych wydziałów UWr, a także uczniów licznych szkół wrocławskich. Ich całkowita liczba jest dziś trudna do określenia, ale zapewne już dawno przekroczyła 20 tysięcy. Liczba zrealizowanych w Instytucie prac inżynierskich, licencjackich lub magisterskich prac dyplomowych, według ostrożnych szacunków, już dawno przekroczyła tysiąc. Wszystkie dotychczasowe osiągnięcia Instytutu oraz jego obecna pozycja to nie tylko zasługa kolejnych dyrektorów Instytutu: prof. B. Sujaka (1969-1974 oraz 1984-1987), prof. Z. Sidorskiego (1974-1984), prof. S. Mroza (1987-1991) prof. M. Szuszkiewicza (1991-1996), prof. J. Kołaczkiewicza (1996-1999 oraz 2012-2016), prof. Z. Czapli (1999 -2002), prof. A. Ciszewskiego (2002-2012), prof. L. Markowskiego (od 2016 r.), ale przede wszystkim jego pracowników, których pełną listę można znaleźć w księdze jubileuszowej Instytutui.
W kwietniu 2022 r. w strukturze Instytutu działało 6 zakładów (Zakład Elektroniki Emisyjnej, Zakład Fizyki Jądrowej i Dielektryków, Zakład Nanooptyki i Nanostruktur, Zakład Nauczania Fizyki, Zakład Spektroskopii Elektronowej wraz z Grupą EC-STM, Zakład Fizyki Powierzchni i Nanomateriałów). Główne nurty dotychczas prowadzonych badań zostały zachowane; pojawiły się jednak nowe obszary zainteresowań, m.in. takie jak: nanooptyka, czy zjawiska na granicy ciało stałe-ciecz badane metodą elektrochemicznej skaningowej mikroskopii tunelowej oraz woltamperometrii cyklicznej. Szczegóły aktualnie prowadzonych kierunków badań, a także tych realizowanych w przeszłości, można znaleźć w opisach poszczególnych zakładów oraz we wspomnianej powyżej pozycji książkowej.
Kwiecień 2022 r.
Leszek Markowski
(Dyrektor w latach 2016-2024)
Instytut Fizyki Doświadczalnej
Uniwersytet Wrocławski
